Tuesday, August 24, 2010

Kohbar In Mithila !!




MITHILA a region, a rich cultural legacy, a cradle of creativity and a special style of painting .Mithila means all this and more. Tucked away in the foothills of the Himalayas, Mithila is surrounded by rivers ñ the Ganges to the south, the Koshi in the east and the Gandak in the west. The region has its own way of life, religious philosophy, culture, code of social conduct and language on one hand; art, craft and music on the other.










For thousand of years, generation after generation, the women of Mithila have been making ceremonial and devotional floor paintings and wall murals, associated with various festivals and auspicious occasions. They use vivid natural colours, applying these with simple brushes made of bamboo and raw cotton. These paintings contributed to the culture of the region, which survived, and flourished due to countless recapitulation of abstract designs by the women, without much conscious effort. Thus, the ancient culture and tradition of Mithila has been treasured by the women in the folk paintings on the walls of the houses. The pictures on the wall served as living picture books, a vibrant means of visual education, from which a young girl, under the guidance of an experienced lady such as her mother, grandmother or neighbour, learnt to draw stories from ancient epics, myths and legends. The symbols in the paintings were a means of learning and exploring tantras, meditation, sexuality, decoration and culture. The figures in Kohbar had distinct meaning to newlyweds, combining sexuality with spirituality. Thus, even women unversed in the alphabet were steeped in Mithila paintings. These artists of Mithila had no set principles and instructions from any art book to follow. Free of stylistic influences, their own ideas and imagination played a vital role in creating a particular work of art. Strong, unrealistic natural colours and forms imparted an additional sense of the dramatic to paintings infused with an innocent and primal energy.





he year 1934. The place a small district of North Bihar. The chance discovery of a tradition of mural painting by W. G. Archer, a British civil servant and then sub-divisional officer in Madhubani District. He noticed and photographed the richly colored paintings on the walls of inner rooms of these houses, being unable to collect any paintings on paper, which did not yet exist. Archer ís observations on Mithila paintings, published in the art journal MARG in 1949, attracted several art lovers and activists towards this marvelous folk tradition. Among them was Pupul Jayakar of the All India Handicraft Board (AIHB). In 1966-67, when a severe drought hit North Bihar, in order to generate income from activities other than agriculture Mrs. Jayakar assigned Shri Upendra Maharathi and Shri Bhaskar Kulkarni to motivate and encourage the women painters to draw and paint on paper, according to their own tastes, thematic preferences and sense of color. It was a talent search of a sort, in which some twelve artists were discovered as individuals with outstanding capability.

Although the first exhibition on Mithila paintings, held at the London Art Gallery in 1942 went unnoticed, in 1967 an exhibition in New Delhi curated by Mr. Kulkarni was a huge success. This contributed greatly to the recognition of Mithila as a distinct school of folk art. The publication of several books on Mithila paintings, The Art of Mithilaí by the French scholar Yves Vaquard (1977); ëThe Earthen Drumí by Pupul Jayakar; ìIndian Popular Paintingî by Mildred Archer; the efforts of various people like Rajeev Sethi and Haku Shah; Events such as :









Apana Utsaví  and Aditií, part of the Festival of India (in London in 1982, and the US in 1985) and the high honours bestowed on the pioneers of this movement (National Awards such as the 






Padma Shree, Kala Mani, Kala Shree 





and Tulsi Sammanfurther led to the popularisation of this art form on a global scale.



रक्षा बंधन !!




"रक्षा बंधन केर मन्त्र"

ॐ येन बन्धो बलि राजा दान वेन्द्रो महाबलः ।
तेन त्वां प्रति बध्नामि  रक्षे मा चल मा चल: ।।

Wednesday, August 18, 2010

The Goddess Kali and the sacred thread ceremony



          मिथिलांचलमें भगवती  कालीजीक अराधना सब शुभकार्य में कैल जाई छैन | अहि चित्र में भगवती के संग उपनयन संस्कार बेर में जे मुख्यविधि होय छहि तकर झलक देल गेल अछि |

Sunday, August 15, 2010

Deviji episode: 8


                            एक दिन देवीजी विद्यालय दिस आबिये रहल छली की कोनो गाड़ी के बरी जोर स ब्रेक लगाबाई के आवाज सुनाई देलकैन | घुरी क तकली त एकटा कार के टेढ़ भ क रुकल पौली | गाडीक ड्राइवर एकटा बच्चा के डाँटि रहल छल | संजोग स ओ बच्चा हुनके विद्यार्थी छलैन आ ओकरा चोट नहिं लागल छलइ | लोक सब सेहो जमा हुआ लागल| लोकसब अपन गामक बच्चा के पक्ष ल उनटे कार चालक पर बाजि रहल छल | देवीजी ओत पहुँचली | ओ कनिक हाल त अपने देखने रहैथ ताहि कारने हुनका कोनो संदेह नहि रहैन जे अहि में गलती बच्चे के रहय | तखनो ओ बालक आ लोक सब स पुछली त ज्ञात भेलैन जे गाड़ी नजदीक रहै तैयो ओ बच्चा दौड़क  सड़क पार केनाई शुरू केने रहय | ओ गाड़ीवान स माफी मंगली आ ओकरा समय पर गाड़ी रोकय लेल धन्यवाद देलखिन |
                          तकर बाद देवीजी ओहि विद्यार्थी संगे विद्यालय विदा भेली | रास्ता भरि ओकरा यातायात क सुरक्षा द बुझाबैत रहली | कहलखिन जे सड़क पर चलै काल कोनो बातक हड़बड़ी नहिं करैके चाही | दुर्घटना ककरो गलती स भ सकैत छहि तखन ओ गाड़ी चलेन्हार होई अथवा पदयात्री | अपना दिस स जरुर सावधान रहै के चाही |  अपन सावधानी स दुर्घटना रोकल ज सकैत छहि |



Deviji episode: 7


                  बाढ़िक खबर सs सब दुखी छल | कतेक ठाम तs विद्यालय बंद भs गेल छल | देवीजी केर  विद्यालय संजोग सs बाढ़ि सँ बाँचल  रहैन्ह मुदा ओहि ठाम बाढ़ी केर  प्रकोप सँ बिल्टल लोकक कैंप लागल छल | देवीजीक सेवाभाव फेर सब विद्यार्थी एवं शिक्षकगणके एकजुट भs सामाजिक कार्य करय लेल उत्साहित केलकैन |
                ओ सभ गौंवासबसs भोजन, पाई, कपडा आदि जमा करि कs कैंप में बँटलैथ | दवाई के इंतजाम सेहो कैल गेल | ओहि कैंप में आयल बच्चा सबके ल क देवीजी अपन विद्यार्थी सबहक पढ़ाई सेहो प्रारंभ केली | तखन अहि विपदा के विषय में चर्चा उठल | ताहि पर देवीजी सबके पर्यावरण के बढ़ैत तापमान के जानकारी देलखिन |
                ओ कहलखिन, "सब जगह तापमान बढ़लाक कारण हिमनद सब घमी रहल अछि| ताहि पर स हिमालय पर विश्व के सबस उंच आ विशाल हिमनद सब स्थित छहि जे गर्मी स घमी रहल छहि | ओकर पानि हिमालय स निकलैत नदी सब में आबी गेल छहि | ताहि कारण स ई विपदा आयल छहि| आकर रोकय लेल नदी सबके किनार मज़बूत भेनाई बड आवश्यक अछि जाहि में सामान्य जनता वृक्षारोपण क अपन योगदान द सकैत छथि | बांह बनौनई त सरकार द्वारा कैल जायत मुदा जगह जगह वृक्षारोपण क तापमान नियंत्रण आ माटिक कटाव पर रोक हम सब लगा सकैत छी| जौं मेघ के लौह मानी त गाछ के चुम्बक मानू | गाछ रहला स बरखाक अभाव सेहो दूर होयत छहि | "
              देवीजीक अहि बात सs प्रभावित भs सबकियो खाली पड़ल ज़मीन पर तथा सड़क के काते कात गाछ लगोलथी | कैम्पक लोक सब इहो मोन बनेला जे अपन गाम घुरलापर ओ सब ओहि ठाम सेहो वृक्षारोपण करता आ वृक्ष के अनायास काटय पर रोक लागौताह |

Saturday, August 14, 2010

विद्यापति गीत


कवि कोकिल विद्यापति
(कवि कोकिल विद्यापति मिथिला के घर घर में अब भी अपनी रचनाओं के माध्यम से बसे हैं . ऐसा कोई भी शुभ कार्य  नहीं जहाँ विद्यापति की रचनाओं को ना गाया जाता हो . शुभ कार्यों में भगवती या देवी स्तुति तो आवश्यक है . मिथिला वासी शिव शक्ति की पूजा करते हैं  और हर शुभ  कार्य का प्रारंभ देवी की स्तुति से होता है . प्रस्तुत है विद्यापति रचित देवी स्तुति . )
"कनक भूधर "

कनक-भूधर-शिखर-बासिनी
चंद्रिका-चय-चारु-हासिनि
दशन-कोटि-विकास-बंकिम-
तुलित-चंद्रकले ।।

क्रुद्ध-सुररिपु-बलनिपातिनि
महिष- शुम्भ-निशुम्भघातिनि
भीत-भक्त-भयापनोदन -
पाटव -प्रबले।।

जे देवि दुर्गे दुरिततारिणि
दुर्गामारी - विमर्द -कारिणि
भक्ति - नम्र - सुरासुराधिप -
मंगलप्रवरे ।।

गगन - मंडल - गर्भगाहिनि
समर - भूमिषु - सिंहवाहिनि
परशु - पाश - कृपाण - सायक -
संख -चक्र-धरे ।।

अष्ट - भैरवी - सँग - शालिनी
स्वकर - कृत - कपाल- मालिनि
दनुज - शोणित -पिशित - वर्द्धित-
पारणा-रभसे।।


संसारबन्ध - निदानमोचिनी
चन्द्र - भानु - कृशानु - लोचनि
योगिनी - गण - गीत - शोभित -
नित्यभूमि - रसे ।।

जगति पालन - जन्म - मारण -
रूप - कार्य - सहस्त्र - कारण -
हरी - विरंचि - महेश - शेखर -
चुम्ब्यमान - पड़े। ।

सकल - पापकला - परिच्युति-
सुकवि - विद्यापति - कृतस्तुति
तोषिते - शिवसिंह - भूपति -
कामना - फलदे।। 

उपरोक्त पंक्तियों में कवि कोकिल विद्यापति देवी की वन्दना करते हुए कहते हैं :

हे सुमेरु पर्वत पर निवास करने वाली , शुभ्र ज्योत्सना की तरह मुस्कान बिखेरनेवाली देवी आप अपने दन्त पंक्तियों के बंकिम विकास से चन्द्रकला को उपमित करती हैं .क्रुद्धावस्था में शत्रुओं के बल का विनाश करनेवाली, महिषासुर, शुम्भ, निशुम्भ का संहार करनेवाली हे देवी .....आप भयभीत भक्त के भय को दूर करने में प्रवीन हैं . पाप मुक्त करनेवाली, कठिन शत्रुओं का विनाश करनेवाली तथा भक्ति भाव से विनम्र हुए देवासुरों का कल्याण करनेवाली हे देवी दुर्गे ...आपकी जय हो ! अथाह आकाश मंडल में विचरण करनेवाली सिंह पर सवार हे देवी ! आप समर भूमि में अपने हाथों में परशु, पाश , कृपाण, वाण, शंख आ चक्र धारण किये रहती हैं . आठों भैरवियों को साथ रखनेवाली हे देवी .....आप आनंद प्रदायिनी हैं. चन्द्र, सूर्य और अग्नि के समान नेत्र वाली, संसार के बंधनों के कारणों से छुटकारा दिलानेवाली हे देवी ! संसार की उत्पत्ति पालन और संहार करनेवाली हे देवी आप हज़ारों रूप में कार्यों को सिद्ध करने हेतु हैं तथा ब्रह्मा, विष्णु और महेश का मस्तक लगातार आपके चरणों को स्पर्श करता है . सभी पापों से मुक्ति दिलानेवाली हे देवी कवि विद्यापति आपकी स्तुति करते हैं और राजा शिव सिंह की कामना के अनुरूप फल प्रदान करें .  



Saturday, August 7, 2010

Deviji episode: 6


                               आहि  ५ सितम्बर क विद्यालय में शिक्षक दिवस के आयोजन छल | सब शिक्षक शिक्षिका अतिथि रहैथ आ सब कार्यक्रम विद्यार्थी द्वारा प्रस्तुत छल | तरह तरहक रंगरंग कार्यक्रम प्रस्तुत कैल गेल जाहि स सब अध्यापक बहुत प्रसन्न भेला | अहिबातक चर्चा विस्तृत रूप स भेल जे ई तिथि देश के प्रथम उपराष्ट्रपति तथा द्वितीय राष्ट्रपति स्वर्गीय महोदय सर्वपल्ली राधाकृष्णन के जन्मतिथि छैन | भारतीय दर्शन शास्त्रक मान्यता के पश्चिमी सभ्यता में मान्य बनाबई में हुनकर योगदान अविस्मर्णीय छैन | महोदय १९५२-१९६२ तक उपराष्ट्रपति रहला तथा १३ मई १९६२ स अगिला पांच साल तक राष्ट्रपति के पद पर रहला | जखन ओ राष्ट्रपति भेला त हुनकर विद्यार्थी सब हुनकर जन्मदिवस मनाबय के अनुमति मांग गेलनि | ओ कहलखिन जे हमर जन्मदिनक आडम्बर के बदले अहि दिन के शिक्षक दिवस के रूप में मनाकय हमरा गर्वित करू | तहिये स ई प्रथा प्रारंभ भेल | 
                         अहि दिन सब विद्यार्थी अपन शिक्षक के प्रति अपन आभार आ सम्मान प्रकट करैत छथि | करियो के चाही| कहल गेल छहि - "गुरु गोविन्द दोनों खड़े, काको लागुन पाँव, धन्य गुरु आपनो गोविन्द दियो दिखाय |" संस्कृत में सेहो कहल गेल छाहि -"गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णु गुरुर्देवो महेश्वरः , गुरु: साक्षात् परमब्रह्म: तस्मै श्रीगुरवे नमः |"
                          सबकियो अन्य शिक्षक शिक्षिका संगे देवीजी के प्रति अपन विशेष आभार प्रकट केलक | अंत में प्रधानाचार्य अपन भाषण में विद्यार्थिक प्रशंसक अतिरिक्त अहि बात पर विशेष जोर देलखिन जे शिक्षक देशक भविष्य- निर्माता होइत छैथ तै हुनका अपन सदाचरण स विद्यार्थी लग एक आदर्श प्रस्तुत करैके चाही | शिक्षक के जिम्मेवारी पर जोर देलक बाद कार्यक्रम समाप्त भेल | सब अपन घर दिस विदा भेला कारण आहि अवकास छल |

----------------------------------------------------------










Deviji episode: 4

                      गामक विद्यालयमें  प्रतिदिन व्ययामक शिक्षा देल जायत छल ; प्रर्थानक समय, कक्षामें जय स पहिने | कतेक विद्यार्थीके ई बहुत कष्टकर लागैत छलय| ओ सब प्रार्थना काल प्रतिदिन नुका जाय छल | शिक्षक सब स ई बात नुकायल नहिं रहल | ओ सब बच्चा सबहक अहि काज स बहुत अप्रसन्न भेला | सब कियो देविजिके नियुक्त केला बच्चा सबके बुझाबय लेल | देवीजी पता करय लगली जे ओ सब कतय नुकायत अछि | बेसी देर नहिं लगलैन ई ज्ञात करैत जे बच्चा सब कक्षा में बेंच के नीचा नुकायत छल | एक दिन देवीजी जखन प्रार्थना चलै छल सब कक्षा में जाक तकनाई शुरू केली | किछु बच्चा सब ठीके नुकायल छलाह |
                         देवीजी तत्काल ओकरा सबके प्रार्थना में पठेलखिन | तकर बाद ओकरा सबके व्ययामक महत्ता बुझेलखिन | ओ कहलखिन जे व्यायाम शारीरिक आ मानसिक दुनु विकासक लेल अत्यंत आवश्यक अछि | अहि स स्फूर्ति आबैत छहि | भोरे भोर व्यायाम केला स दिन भरि मोन प्रसन्न रहैत छहि आ सबकाजमें बढ़िया मोन लागैत छहि | जहिना जीवित रहैलेल भोजन आवश्यक छहि तहिना स्वस्थ रहै लेल कसरत आवश्यक छहि | कसरत स्वस्थ जीवन के आधार होइत छहि | तकर बाद देवीजी व्यायामक शिक्षक के रोचक ढंग स व्यायाम करबै के परामर्श देलखिन आ आन शिक्षक सबके सेहो संगे व्यायाम करैके अनुरोध केलखिन | सब हुनकर बात मानलैथ | बच्चो सब व्यायाम स भागनाई छोरलक | देवीजी पुनश्च अपन कार्य में सफल भेली |

________________________________________________________
 
Share/Save/Bookmark